گیاهان سمی خطرناک برای اسب

در طول قرن‌ها، انسان و حيوانات در معرض خطر مسمومیت‌های ناشي از مصرف گياهان سمي بوده و هستند. بنابراين شناسايي اثرات گياهان سمي در بدن انسان و حيوانات از اهميت فوق‌العاده‌ای برخوردار است. پس لازم است تا آنجا كه ممكن است گياهان سمي محيط زندگي خود را بشناسيم و از خطرات آن‌ها آگاه باشيم. بسیاری از گیاهان و درختان برای اسب‌ها سمی هستند. گاهی اوقات اسب از خوردن علف هرز تازه امتناع می‌ورزد اما زمانی که این گیاه قطع‌شده و پژمرده می‌گردد یا به شکل علف خشک درمی‌آید؛ در ذائقه اسب خوش‌خوراک خواهد شد. این خطر زمانی بیشتر خواهد شد که اسب‌های گرسنه در مرتعی آلوده به علف‌های هرز نگهداری شوند. در این مقاله به گیاهان سمی خطرناک برای اسب می‌پردازیم.

تیتر

سمی بودن هر گیاه در قسمت‌های مختلف گیاه متغیر بوده و تحت تأثیر زمان، مرحله رشد، شرایط آب‌وهوایی و وضعیت خاک قرار می‌گیرد، همچنین حساسیت اسب‌ها به گیاهان مختلف با توجه سن، شرایط بدنی، مدیریت، وضع سلامتی، آلودگی انگلی و نوع و مقدار علوفه خورده شده، متغیر خواهد بود.

متابولیسم هر اسب تعیین می‌کند که چگونه توکسین (زهرابه) از طریق ادرار دفع می‌شود و چگونه اسب در مقابل گیاه مقاوم باشد. برخی سموم اثر تجمعی دارند یعنی با مصرف مقادیر کم آن‌ها به‌تدریج ایجاد مشکل می‌نمایند. به‌ بیان‌ دیگر مزاج حیوان، مقاومت نسبت به بیماری‌ها و وضعیت بدنی آن به‌ تدریج طی ساخته‌شدن توکسین تحت تأثیر قرار می‌گیرد و سرانجام نشانه‌های کلینیکی بیماری ظاهر می‌شود.

علف‌های هرزی مانند رگورت، سرخس براکن و دم‌اسب دارای اثر تجمعی می‌باشند. دیگر سموم بسیار سمی بوده، مقدار کمی از آن‌ها می‌تواند یک اسب را به‌سرعت بکشد. سرخدار یکی از گیاهان سمی خطرناک برای اسب است که در ادامه به توضیح آن می‌پردازیم.

سُرخدار

سرخدار(Taxus baccata L) درختی سوزنی‌ برگ است که بومی غرب، مرکز و جنوب اروپا، شمال غربی آفریقا، جنوب غربی آسیا و شمال ایران می‌باشد. این گیاه میوه‌هایی به رنگ زرد یا قرمز دارد. علامت مسمومیت با این درخت درواقع مرگ است. اسبانی که حتی مقدار کمی از برگ‌های این درخت را می‌خورند بلافاصله می‌میرند.

مرگ حیوان آن‌قدر سریع اتفاق می‌افتد که حتی ممکن است مقداری از برگ‌ها هنوز در دهان اسب باشند؛ ازاین‌رو هیچ درمانی برای آن وجود ندارد و اسب‌دار نمی‌تواند هیچ کاری بکند به‌جز آنکه مطمئن شود که اسبش هیچ‌گونه دسترسی به درخت سرخدار ندارد. سرخدار معمولاً خورده نمی‌شود اما درصورتی‌ که برف بر روی زمین نشسته باشد یا علوفه مرتعی بسیار کمیاب باشد، سرخدار برای اسب جذاب خواهد شد.

مراقب باشید که در زمان هرس این گیاه آن را در دسترس اسب‌ها نگذاشته و در ساخت پرچین چمنزار مورداستفاده قرار ندهید. تاکنون پادزهری برای این گیاه شناخته‌نشده است.

شجره النحل یا طاووسی

یکی دیگر از گیاهان سمی برای اسب ها، شجره النحل یا طاووسی (Spartium junceum) است. این گیاه متعلق به خانواده لگومینه مانند جارو و لوپین‌ها می‌باشد. دانه‌های شجره النحل بسیار سمی بوده و حاوی آلکالوئیدی می‌باشد که می‌تواند اسب را ظرف چند ساعت پس از بلعِ مقداری کمتر از ۵۰۰ گرم از این گیاه بکشد. این گیاه به‌عنوان یک درخت زینتی در مناطق شهری و باغات به میزان زیادی یافت می‌شود. همواره مراقب شاخه‌های آویزان این درخت باشید که ممکن است اسب آن را بخورد. همچنین بذرهای آن ممکن است از این شاخه‌ها به درون مرتع بیفتد.

سرخس براکن

یکی دیگر از عوامل عمده ایجاد خسارت در گله‌های پرورش اسب سرخس براکن می‌باشد. اگرچه معمولاً از خوردن این گیاه توسط اسب‌ها جلوگیری می‌شود اما این نوع سرخس به میزان زیادی در زمین‌های حاشیه‌ای و تپه‌ای یافت می‌شود که ممکن است در زمان کمبود خوراک توسط اسب‌های گرسنه خورده شود.

به نظر می‌رسد نشانه‌های مسمومیت ۶۰-۳۰ روز پس از خوردن براکن بروز می‌کنند اما می‌تواند درصورتی‌که خوراک دیگری خورده نشود ظرف ۳-۲ هفته ظاهر می‌شود. در اثر مسمومیت با سرخس براکن اسب دچار کاهش وزن و ضعف می‌شود و سرانجام عدم تعادل مبتلا خواهد شد.

توکسین موجود در این گیاه تیامیناز می‌باشد که موجب تجزیه ویتامین B1 می‌شود. درصورتی‌که شرایط به‌سرعت اصلاح شود اسب‌ها می‌توانند بهبود کامل یابند. اقدام درمانی شامل تزریق روزانه یک دوز هیدروکلرید تیامین می‌باشد که تا زمان بهبودی باید ادامه یابد. اسب‌ها باید از مراتع آلوده به سرخس براکن تا حد امکان خارج شوند.

دم‌اسب

از دیگر گیاهان سمی خطرناک برای اسب ، دم‌اسب (Equisetum arvense) است. این گیاه در مناطق مرطوب و سردتر از نقاطی که سرخس براکن می‌روید یافت می‌شود اما توکسین موجود در آن و نیز نشانه‌های مسمومیت حاصله کاملاً شبیه سرخس براکن می‌باشد. این گیاه به‌ندرت به شکل تازه توسط اسب خورده می‌شود اما نسبت به گیاه خشک‌شده آن باید بسیار مراقب بود.

گياه شوكران (كونيوم ماكولاتا)

برگ‌ها و گل جعفري و گشنيز شبيه شوكران است. اين گياه از خانواده‌ی چتريان است. ارتفاع آن از 80 سانتی‌متر تا 5/1 متر می‌رسد. گل‌های آن سفیدرنگ و به‌صورت چتر در انتهاي ساقه ظاهر می‌شوند.

از علائم مشخصه‌ی اين گياه براي شناسايي اين است که اولاً ساقه‌ی آن توخالي و شياردار است و مهم‌تر این‌که بر روي ساقه‌ی اين گياه خال‌های قرمز متمايل به بنفش ديده می‌شود. اين گياه سمي است و چنان چه حيوانات یا انسان اشتباهاً مصرف نمايند باعث مرگ‌ومیر آنان می‌شود.

ویژگی گیاه شوکران

اين گياه در ماه‌هاي ارديبهشت، خرداد و گاهي تيرماه گل می‌دهد. برگ‌ها متقابل، نرم و براق‌اند و داراي بریدگی‌های زيادي است. اگر برگ‌هاي آن را مالش دهيم تقريباً داراي بوي نامطبوعی است. قسمت‌های سبز گياه سمي است ولي پس از رسيدن دانه مواد سمي بیش‌تری در آن متمركز می‌شود.

سمي بودن اين گياه آن‌قدر است كه اگر قطره‌ای از آن را يك سگ متوسط بخورد در بيست دقيقه می‌میرد و يا دو كيلوگرم برگ آن قادر است يك اسب و چهار كيلوگرم آن گاوي را از بين ببرد.

در اين گياه آلکالوئیدهای زيادي وجود دارد كه از همه مهم‌تر كونيسين (conicine) است، اين ماده پوست و مخاط را به‌شدت تحريك می‌کند؛ مانند سم كورار بر روي قلب، انتهاي اعصاب حركتي و مخچه اثر می‌گذارد و به مسموم يك حالت سستي و بی‌حرکتی دست می‌دهد و درنتیجه با متوقف ساختن مركز تنفسي و پياز مغز، قلب بازمی‌ایستد و مرگ فرامی‌رسد.

خرزهره یا زیبای کشنده

خرزهره (Nerium Oleander) نیز جزو گیاهان سمی خطرناک برای اسب است. این زیبای کشنده، گیاهي است همیشه سبز و با منشأ مدیترانه که در حال حاضر در اکثریت مناطق جهان ازجمله ایران (خواه به‌صورت خودرو و خواه به‌صورت زینتي) گستردگي فراوانی دارد.

این گیاه هم چون بسیاري از انواع دیگر گیاهان حاوي گلیکوزیدهاي قلبي تلخ‌مزه بوده و به‌راحتی توسط دام مصرف نمی‌گردد، مگر آنکه شاخ و برگ آن بعد از هرس کردن گیاه در دسترس دام‌های گرسنه قرار بگیرد یا آنکه برگ‌های تازه یا خشک‌شده آن با علوفه دام مخلوط شود و بالاخره آنکه مصرف گیاه توسط دام‌ها در باغ، بلوار و محوطه‌های سبز حاوي این گیاه یا مناطق خشک و نیمه‌خشک آلوده به این گیاه انجام شود و مسمومیت با خرزهره رخ دهد.

با خشک شدن گیاه در کنار حفظ شدن خواص سمي از میزان تلخي این گیاه کاسته می‌گردد. مصرف مقادیر بسیار اندک این گیاه به‌اندازه ٠٠۵/٠ وزن بدن اسب می‌تواند باعث مرگ آن گردد.
ضعف شدید، بی‌حالی مفرط در اسب از علائم اولیه مصرف این گیاه است. خرزهره با ایجاد آریتمی‌های قلبی خصوصاً از نوع بطنی، می‌تواند باعث مرگ در حیوان و انسان بشود.

شمشاد فرنگی

شمشاد فرنگي (Buxus Sempervirens) درختچه‌ای است همیشه‌سبز با برگ‌هاي چرمي و برّاق كه در حاشیه‌ی باغچه كاشته می‌شود. برگ‌هاي آن دائمي و ضخيم است و در گل‌فروشی‌ها به نام شمشاد پرتقالي فروخته می‌شود. اين درختچه به‌صورت يك ديوار سبز در حاشیه‌ی پارک‌ها، جلوي منازل، حاشیه‌ی خیابان‌ها، كنار پیاده‌روها و در ساير اماكن كِشت می‌شود.

تمام قسمت‌های مختلف اين گياه سمي است، ولي مواد سمي آن معمولاً بیش‌تر در ساقه و برگ است. به‌این‌ترتیب كه 750 گرم از برگ آن براي اسب كشنده است. شمشاد داراي سه نوع آلكالوئيد مختلف است: رزيني، تانن و صمغ.

اگر حيوان مقداري از ساقه و برگ گياه را بخورد، دچار ورم روده و معده می‌شود و به اسهال، استفراغ، اختلال تنفسي، پرخوني ریه‌ها و تشنج مبتلا می‌گردد و گاهي به دنبال اين علائم مرگ‌ومیر فرامی‌رسد.

اسپند یا اسفند

اسپند یا اسفند (Peganum harmala) نام گیاهی است که دارای ارتفاعی به طول 31 تا 51 سانتی‌متر است و ظاهر آن بوته مانند می‌باشد. این گیاه دارای برگ‌های سبز با تقسیمات دراز و باریک و نامنظم است. گل‌های این گیاه درشت هستند و دارای گلبرگ بزرگ به رنگ سفید مایل به سبز و کاسبرگ نازک می‌باشد. دانه این گیاه پوشینه و حاوی دانه‌های فراوان به رنگ سیاه می‌باشد. این گیاه یکی از انواع گیاهان سمی خطرناک برای اسب است.

اثر سمی اسفند روی حیوانات زیادی به اثبات رسیده است. گزارش‌هایی از مسمومیت حیواناتی از قبیل میمون، اسب و آهو ارائه شده است. علائم مسمومیت در این حیوانات اکثراً به‌صورت سقط ‌جنین، اختلالات گوارشی، همولیز شدن خون و در دوزهای بسیار بالا حتی مرگ حیوان را نیز در برداشته است.

کرچک

کرچک (Ricinus Communis) یکی از گیاهان دارویی است که سابقه‌ی استفاده از آن توسط انسان به 4000 سال قبل از میلاد حضرت مسیح (ع) برمی‌گردد. گیاهی یک‌ساله ولی در آب‌وهوای گرم و مساعد به‌صورت چندساله با ظاهر درختچه مانند است. برگ‌هایی بزرگ، منفرد، پنجه‌ای شکل و مرکب از 5 تا 11 لوب عمیق دندانه‌دار با دم برگ دراز دارد.

گل‌های آن به‌صورت خوشه مجتمع و قرمزرنگ بوده که به وضع متقابل با برگ‌های انتهایی ساقه قرار گرفته است و در آن دو گل نر و ماده دیده می‌شود.

میوه‌اش پوشینه، پوشیده از خار و محتوی سه دانه روغن‌دار است. این گیاه در بسیاری از مناطق کشور ازجمله شمال (گیلان و مازندران) شرق کشور (سیستان بلوچستان، خراسان، کرمان)، جنوب (خوزستان) و مرکز (یزد) وجود داشته و حتی پرورش داده می‌شود.

رنگ برگ‌های کرچک

برگ‌ها در ابتدا دارای رنگ قرمز و یا برنزی بوده که با افزایش سن و بالغ شدن گیاه به رنگ سبز تیره تغییر رنگ می‌یابند در برخی از تیره‌ها، برگ‌های گیاه از همان ابتدای رشد به رنگ سبز تیره می‌یابند. گل‌های گیاه به رنگ‌های مختلف مانند سبز، کرم، سفید، زرد و یا قرمز بسته به تیره گیاه می‌باشند؛ میوه گیاه دارای کپسول سبز و یا قرمز ارغوانی و پوشیده از خار می‌باشد.

دانه‌های کرچک بیضوی، شبیه لوبیا، با مغزی سفیدرنگ و دارای پوسته‌های ضخیم، براق، زیبا و متشکل از رنگ‌های قهوه‌ای، سفید، خاکستری و قرمز می‌باشند. در این دانه‌ها سمی به نام ریسین وجود دارد.
کبد و طحال به‌عنوان اهداف اصلی سم در بدن هستند.

میانگین دوز مسمومیت در اسب 1/0 هر کیلوگرم وزن بدن دام است. در دام‌هایی که با این دانه‌ها مسموم شده‌اند، عمدتاً گاستروانتریت، آسیب‌های کبدی، کلیوی و قلبی مشاهده می‌شود.

تاتوره

تاتوره (Datura stramonium L) گیاهی یک‌ساله به بلندی 31 تا 81 و گاهی تا 111 سانتی‌متر است که در حاشیه مزارع و در زمین‌های بایر می‌روید و نام علمی آنDatura stramonium L می‌باشد. در ایران به نام‌های نبات اهریمنی، علف شیطان، تاتوره، نفیر، تاتوله، توخ و… می‌باشد.

گل‌های درشت منفرد و شیپوری به رنگ سفید یا بنفش دارد که در اواخر بهار می‌روید و میوه آن کپسولی به طول حدود پنج سانتی‌متر و پوشیده از خاراست.

تاتوره در چه مناطقی است؟

تاتوره در بسیاری از مناطق ایران ازجمله اطراف تهران، کرج، استان مرکزی، خراسان، گلستان، کرمان، آذربایجان، سیستان و بلوچستان و سایر مناطق به‌صورت خودرو می‌روید.
نشانه‌های درمانگاهی مسمومیت با تاتوره در اسب 6 تا 24 ساعت بعد از خوردن خوراک حاوی دانه‌های گیاه ظاهر می‌شوند.

این نشانه‌ها بسته به مقدار گیاه دریافتی و حساسیت دام متنوع و شامل افسردگی، بی‌اشتهایی، تعریق، تاکی کاردی، بی‌قراری، اسپاسم و لرزش عضلانی، افزایش تعداد تنفس، گشادی مردمک و اختلال در بینایی، خشکی دهان، پلی یوری (ادرار بیش از حد) و تشنگی، انسداد روده و دل‌درد ملایم تا متوسط، عدم تعادل، کما، فلجی دستگاه تنفس و درنهایت مرگ است.

گل گندم خاردار

گل گندم خاردار (Centaurea solstitialis) گیاهی یک‌ساله و پوشیده از کرک است که در مراتع و باغ‌ها، حاشیه مزارع و زمین‌های بایر در بسیاری از نقاط ایران می‌روید. برگ‌های این گیاه در سطح خاک پنجه می‌زنند و در این حالت دارای بریدگی‌هایی هستند. ساقه‌ها متعدد و کم بیش راست، کبود رنگ، کم‌برگ و بال‌دار هستند.

برگ‌ها باریک، کبود رنگ و بی‌پایه‌اند و در امتداد ساقه پایین می‌آیند. هر یک از انشعاب‌های ساقه به یک گل خاردار و زردرنگ ختم می‌شوند. این گیاه نیز یکی از گیاهان سمی خطرناک برای اسب است.

این سم در خوردن و آشامیدن اختلال ایجاد می‌کند و به همین دلیل به آن بیماری «جویدن» میگویند. نشانه‌های درمانگاهی بیماری پس از یک دوره نسبتاً طولانی‌مدت تغذیه اسب‌ها از گیاه و زمانی که اسب حدود هم‌وزن خود از آن خورده باشد، ظاهر می‌شوند. بیماری برگشت‌ناپذیر است و معمولاً به مرگ اسب منجر می‌شود.

پیر گیاه(زلف پیر)

پیرگیاه (زلف پیر /توت مار/ ریش پیر) با نام لاتین و نام علمی senecio vulgaris (سنسیو ولگاریس) گیاهی علفی یک یا دوساله به بلندی 20 تا 50 سانتیمتر است. برگ‌های آن سبز تیره، کرک دار و منقسم به لب‌های تقریباً مساوی و دندانه‌دار است.

گل‌آذین در رأس ساقه، به شکل مجتمع و زردرنگ است. این گیاه به‌صورت خودرو در مزارع، زمین‌های بایر، دامنه‌های مرطوب کم ارتفاع و گودال‌ها می‌روید و خاک‌های شنی را ترجیح می‌دهد. پیر گیاه و برخی دیگر از گونه‌های سنسیو حاوی آلکالوئیدهای پیرولیزیدین هستند.

این آلکالوئیدها در ضمن خشک شدن گیاه حفظ‌ شده و آلودگی علوفه مورد تغذیه دام‌ها با گیاه فوق به‌ویژه در اسب و گاو باعث مسمومیت می‌شود. نشانه‌های درمانگاهی در اسب‌ها با تأخیر و 4 هفته تا 6 ماه بعد از مصرف گیاهان حاوی آلکالوئیدهای پیرولیزیدین بروز می‌کند.

نشانه‌های حساسیت

در بین اسب‌ها حساسیت فردی هم دیده می‌شود و در همه اسب‌ها نشانه‌های مسمومیت دیده نمی‌شود. کاهش وزن و اشتها مدت‌ها قبل از بروز نشانه‌های نارسایی کبدی دیده می‌شوند.

نشانه‌های مسمومیت در اسب شامل عدم تحمل تمرین، زردی ملایم تا متوسط، اسهال، وَرم زیر شکم، تشنگی، خارش، فلجی یک‌طرفه حنجره و تنگی نفس، عدم تعادل، خمیازه کشیدن زیاد، فشردن سر و درجاتی از فلجی حلق و زبان است.

در مواردی هموگلوبینوری هم دیده می‌شود. مرگ اسب‌های مبتلا در عرض 10 روز بعد از آغاز نشانه‌های درمانگاهی مسمومیت رخ می‌دهد.

جاکوبه ولگاریس یا راگورت

جاکوبه ولگاریس یا رگورت (Ragwort) گیاهی است وحشی که نقشی مهم در اکوسیستم کشور انگلستان بازی می‌کند. در فصل تابستان تعداد زیادی از چراگاه‌های اسب که از مدیریت پایینی برخوردار می‌باشند و چرای زیادی در آن صورت گرفته، آلوده به این علف هرز زردرنگ می‌شود.

راگورت حاوی آلکالوئیدی است که ضایعات کبدی دائمی تحت عنوان سنسیوز ایجاد می‌کند. اسب‌هایی که دچار ضایعه کبدی ناشی از راگورت شده‌اند نیاز به یک جیره متعادل شده با پروتئین باکیفیت و تکمیل‌شده با ویتامین‌های گروه B و عناصر کم‌مصرف دارند. شیخ الربیع نیز حاوی سمی مشابه راگورت می‌باشد اما میزان این سم در آن کمتر است.

گیاه مرموز

راگورت معمولاً به شکل تازه توسط اسب خورده نمی‌شود اما وقتی این گیاه چیده و پژمرده یا خشک می‌شود، خوش‌خوراک خواهد شد. اثر سمی این گیاه به‌صورت تجمعی بوده و نشانه‌های بیماری ممکن است ماه‌ها پس از خوردن این گیاه ظاهر شود.

اسب در این شرایط دچار کاهش وزن شده و افسرده به نظر می‌رسد. در موارد پیشرفته‌ی مسمومیت، حیوان ممکن است بی‌هدف در مزرعه پرسه بزند.

علوفه خشکی که حاوی ۱۵ درصد راگورت باشد یک اسب را در طول یک دوره زمانی کوتاه می‌کشد؛ اما حدود ۵ کیلوگرم از این گیاه باید خورده شود تا نشانه‌های مسمومیت خود را نشان دهند.

ممکن است تعداد زیادی از اسب‌ها از مسمومیت تحت کلینیکی یا سطوح پایین آن رنج ببرند که درنتیجه منجر به وضعیت بدنی ضعیف و حساسیت بیشتر آن‌ها در مقابل بیماری‌های دیگر مانند لنگش می‌گردد.

کلام آخر

به پایان مقاله گیاهان سمی برای اسب ها رسیدیم. امیدوارم لذت برده باشید و اگر قصد خرید اسب را دارید بتوانید بهترین انتخاب را داشته باشید. شما می‌توانید برای خریدوفروش اسب به وب‌سایت واسط کالا مراجعه کنید و یا اپلیکیشن واسط کالا را نصب‌کرده و آگهی خود را به‌صورت رایگان در آن قرار دهید.
برای خواندن مقاله‌های بیشتر در رابطه با اسب، مطالعه مقالات زیر را در واسط کالا از دست ندهید.

نژاد اسب
تشخیص سن اسب
گران‌ترین اسب جهان
اسب نژاد فریزین
اسب عرب
معرفی رنگ‌های اسب
طول عمر اسب ها

منابع:
www.iana.ir