ترس در کودکان و راهکارهای مقابله با آن

ترس کودکان از چیزهای مختلف مانند ترس از تاریکی، ترس از حیوانات، ترس از غریبه‌ها و غیره یکی از مسائل و مشکلات رایجی است که والدین باید با آن‌ها دست‌وپنجه نرم کنند. خیلی از آن‌ها تلاش می‌کنند تا به کودک خود نشان دهند که ترس او موردی نداشته و هیچ جای ترسی وجود ندارد؛ اما گویا هر چه بیشتر تلاش می‌کنند کودکشان در ترس خود مصمم‌تر می‌شود. در این مقاله می‌خواهیم با تعاریف درست از ترس و بیان علائم و نشانه‌های ترس در کودکان و همچنین دلایل ترس، ضمن آگاهی دادن به والدین، راه‌های مقابله با ترس در کودکان را بیان کنیم. در آخر نیز به علل ترس کودکان از مدرسه می‌پردازیم و راهکارهای مورداستفاده‌ی والدین و معلمان برای مقابله با مدرسه هراسی کودکان را بیان می‌کنیم.

ترس چیست؟

در زیر سه تعریف را برای ترس یادآور شدیم:

• ترس واکنشی هیجانی است که هر فرد هنگام مواجه‌شدن با شرایط خطرآفرین و ناشناخته‌ای که امنیت خود را از دست می‌دهد، از خود نشان می‌دهد.
• ترس واکنشی است در برابر عوامل تهدیدکننده‌ای که فرد قدرت مقابله با آن‌ها را ندارد.
• ترس، هیجانی طبیعی است که هر فردی احتمال دارد در شرایط خاصی دچار آن شود.

فایده‌ی ترس

هیجان ترس سبب می‌گردد، کودک انرژی و توان لازم برای مقابله با موقعیت‌های ناشناخته را کسب نموده و از خطر مصون بماند. همچنین باعث می‌گردد تمرکز کودک بهبودیافته و بتواند بهتر تصمیم بگیرد.

علائم و نشانه‌های ترس در کودکان

ازجمله علائم و نشانه‌های ترس در کودکان عبارت‌اند از: فرار، چنگ زدن، کمک خواستن، جیغ زدن، خشک شدن دهان، لرزش اندام، پریدن رنگ، تنگی نفس، گرفتن صدا، افزایش ضربان قلب، عرق کردن، لکنت زبان، نگاه‌های غیرطبیعی، گوشه‌گیری و انزواطلبی، اختلال خواب، اختلال گوارش، ناخن جویدن، شب‌ادراری، خشم، عصبانیت و غیره.

دلایل و منشأ ترس

• ریشه فطری: انسان به دلیل میل به تداوم زندگی، خواستار حفظ و مراقبت از خود در برابر عوامل خطرزا است. او می‌ترسد و همین ترس سبب حفظ بقای فرد است.
• عامل عاطفی: علاقه و وابستگی شدید کودک به پدر، مادر، پرستار، معلم و غیره سبب ترس از جدا شدن از آن‌هاست. چراکه جدایی را مصادف با از دست دادن همیشگی آن‌ها تلقی می‌کند.
• عامل انضباطی: بخشی از ترس‌های کودکان ناشی از اعمال برنامه‌های سخت و خشن از سوی والدین و یا مربیان است. امرونهی‌های مکرر و القائات وحشت‌انگیز در برخی موارد سبب ایجاد و تثبیت ترس و وحشت در کودک می‌شود.
• جهل: بسیاری از ترس‌ها بدان خاطر است که واقعیت‌ها برای کودک مشخص نیست. (مادری به دلیل آلودگی گربه، کودک خود را از گربه می‌ترساند و دلیل آن را برای کودک بیان نمی‌کند.)
• عامل ذهنی: در مواردی، ترس ریشه در ذهنیت فرد دارد و به‌صورت موهومات و یا خیال‌بافی ظاهر می‌شود. ترس کودک نیز بیشتر زمینه ذهنی دارد، مانند ترسیدن از تاریکی یا ترس از حیوانات.

برخی دلایل دیگر

• ناامنی: آنچه تعادل کودک را به هم می‌زند و آرامش او را می‌گیرد، احساس ناراحتی و ناامنی است (غیبت مادر، نرسیدن غذا و غیره).
• عادت: کودکان در طول مسیر زندگی به اعمالی عادت می‌کنند و به آن خو می‌گیرند، به‌طوری‌که هنگامی‌که در آن عادت، اخلال پیش آید ترس او را فرامی‌گیرد (کودکی که همیشه کنار مادر خوابیده است، اگر ناگزیر شود تنها بخوابد، دچار ترس می‌شود).
• تخیل: گاهی ترس ناشی از تخیل بی‌حساب است. کودک حادثه‌ای را در ذهن خود تخیل کرده و بدان می‌پردازد. چیزهایی که حتی آن‌ها را ندیده و نمی‌داند چیست، آنگاه از دیدن و دانستن آن بیم دارد.
• تربیت غلط: ریشه بسیاری از ترس‌ها، طبیعی نیست بلکه ناشی از تربیت غلط است (مادری که از سوسک می‌ترسد و با جیغ از آن می‌گریزد، طفل نیز به‌سادگی از آن ترسان و فراری می‌شود. یا کودکی که لجبازی می‌کند و مادر می‌گوید اگر آرام نگیری، تو را می‌دهم آن گاو بخورد).
• عامل زیستی: برخی از ترس‌ها علل بالینی دارند. کودکانی که ناراحتی معده دارند و یا دچار صرع هستند یا تبشان بالا می‌رود و یا دردهای شدید آن‌ها را ناراحت می‌کند ممکن است دچار ترس شوند. ترس سبب می‌شود که کودک حسود و کمرو شود و احتمالاً این دو رفتار تا آخر عمر او را ناراحت خواهند کرد.

علل دیگر ترس در کودکان

حضور افراد ناآشنا و بیگانه، صداهای ناگهانی و غیرمنتظره، مشاهده حیوانات، رعدوبرق و طوفان، تاریکی، احتمال مبتلا شدن به بیماری، مورد بی‌توجهی و بی‌مهری معلم و دوستان قرار گرفتن، احساس خطر، داشتن سرگذشت غم‌انگیز، تنبیه‌های شدید در خانه و مدرسه، نزاع‌ها و دعواهای شدید خانوادگی، خواب‌های وحشتناک، تماشای فیلم‌های ترسناک و غیرواقعی، برخی برنامه‌های رادیو، تلویزیون و سینما، مشاهده صحنه کشتن حیوانات، سخت‌گیری‌های بی‌مورد والدین، احساس عدم امنیت در خانه و احتمال آزار و اذیت.

رابطه سن و ترس در کودکان

نوع ترس در کودکان با سن آن‌ها تغییر می‌کند:

• در سن دوسالگی، ترس کودک بیشتر از راه شنوایی است. در این سن از تاریکی نیز می‌ترسد. تنها گذاشتن او و دور بودن مادر از کودک نیز موجب ترس می‌شود.
• در ۲/۵ سالگی، کودک بیشتر از جابجا کردن و جابجا شدن اشیاء می‌ترسد.
• کودک در سه سالگی بیشتر از راه بینایی می‌ترسد.
• در سن چهار سالگی ترس کودک از راه شنوایی است.
• در پنج سالگی کودک کمتر از سنین دیگر می‌ترسد و ترس او بیشتر از آسیب و آزار به بدن، سقوط از جا و محل و ترس از دیر آمدن مادر به خانه است.
• در سن شش سالگی کودکان بیشتر از سال‌های قبل می‌ترسند و ترس آن‌ها بیشتر از راه شنوایی است. کودک از غول، دیو، خرس، کسی که زیر تخت یا کمد مخفی‌شده است، از آب، آتش، تنها ماندن در خانه، زخم‌های سطحی روی بدن و غیره می‌ترسد.
• در هفت‌ سالگی کودک بیشتر از راه بینایی می‌ترسد. از اتاق تاریک، از زیرزمین، از سایه‌ها و غیره کودک در این سن از این‌که دیر به مدرسه برسد، از اینکه دیگران او را دوست نداشته باشند می‌ترسد.
• در سن هشت ‌تا ده‌ سالگی، ترس کودک کمتر می‌شود و اگر از چیزی می‌ترسد منطقی است. کودکان در این سنین بیشتر از قصور در انجام تکالیف یا از عدم موفقیت خود در مدرسه می‌ترسند.

در ادامه راهکارهای مقابله با ترس در کودکان را بیان می‌نماییم.

روش‌های درمان ترس در کودکان

در زیر چند روش درمان ترس در کودکان آورده شده است:

شیوه مدل درمانی

در این شیوه کودک ترسیده، صحنه‌هایی را مشاهده می‌کند و بعد خود در آن موقعیت قرار می‌گیرد و ترس او کمتر شده یا از بین می‌رود. مثلاً کودکی که از آب می‌ترسد، فیلمی را مشاهده می‌کند که در آن چند پسر هم سن و سال او به انجام شنا مشغول‌اند. این فیلم به‌تدریج ترس او را کاهش می‌دهد و او را به استخر و بازی و شنا در آب علاقه‌مند می‌کند.

شیوه شناختی

از دیگر شیوه‌های درمان ترس در کودکان شیوه شناختی می‌باشد. در این شیوه کودک مدت کوتاهی در جایی که می‌ترسد مثلاً اتاق تاریک قرار می‌گیرد و مرتب جملاتی مانند «من پسر شجاعی هستم»، «من می‌توانم مراقب خود باشم.» را با خود تکرار می‌کند.

اصل خاموشی و تقویت

در هنگام روبرو شدن بچه‌ها با مورد ترس‌آور باید محرک‌های جدید خوشایند را جانشین محرک‌های ترسناک کرد تا ترس کودک از میان برود. مثلاً کودکی که از گربه می‌ترسد، ضمن نشان دادن گربه به او، مقداری شیرینی نیز به او داده شود و چندین بار این کار تکرار گردد. با این عمل کودک پاسخ مثبت‌تری نسبت به چیزی که قبلاً برایش ترسناک بوده از خود نشان خواهد داد.

حساسیت‌زدایی منظم

یکی از روش‌های دیگر درمان ترس در کودکان حساسیت‌زدایی منظم است. در این روش چندین موقعیت ترس‌آور که شدت ترس در آن‌ها به‌تدریج افزایش می‌یابد فراهم می‌شود. کودک این صحنه‌ها را یکی پس از دیگری نظاره می‌کند. این امر موجب می‌شود که او بتواند ترس‌آورترین صحنه‌ها را به‌راحتی مشاهده کند.

چند مورد از روش‌های دیگر درمان در کودکان

• نشان دادن بی‌باکی از طرف بزرگ‌ترها. (مثلاً مادر به‌آرامی گربه را بغل می‌کند و نوازش می‌نماید).
• آماده ساختن و در دسترس قرار دادن وسایلی که برای برخورد با وضعیت ترسناک کودک لازم است. مثلاً مادر تختخواب کودک را در جایی قرار دهد که کودک بتواند هر وقت خواست چراغ را روشن کند.
• واردکردن کودک در وضع و جای هراس‌انگیز. (همراهی مادر با کودک جهت رفتن به اتاق تاریک).
• هرگاه کودکی که از حیوان خاصی می‌ترسد، کودک دیگری را مشاهده کند که با آن حیوان بازی می‌کند، ترس کودک نسبت به آن حیوان کم می‌شود.
• توضیح دادن و اطمینان بخشیدن به کودک، درباره چیزی که از آن می‌ترسد (مثلاً مادری می‌گوید: گربه به انسان آسیبی نمی‌رساند.)

نکاتی مهم در رابطه با درمان ترس در کودکان

• به ترس‌های کودک نخندید و آن‌ها را مسخره نکنید. این کار موجب خجالت، شرمساری و بی‌اعتمادی کودک به والدین و اطرافیان می‌شود.
• ترس‌های کودکان را نادیده نگیرید.
• به کودکان درباره ترس‌هایشان دروغ نگویید.
• ترس‌های خود را به کودکان منتقل نکنید (اگر شما از مار و تاریکی می‌ترسید، سعی کنید، به‌گونه‌ای رفتار کنید که بچه‌ها متوجه نشوند).
• شرایطی برای کودک فراهم آورید تا شاهد مقابله‌ی سایر کودکان با ترس‌هایشان باشد.
• برای کاستن ترس کودکان با آن‌ها لج بازی نکنید. (کودکی که از آب می‌ترسد را به‌زور به استخر و حمام نبرید).
• اعتمادبه‌نفس کودکان را تقویت کنید (به‌جای ترسو خطاب کردن آن‌ها، خصوصیات و ویژگی‌های مثبت و برجسته کودک را تحسین کنید).
• درصورتی‌که ترس کودک خیلی شدید و مدت طولانی ادامه داشته باشد و در فعالیت‌های روزمره اختلال ایجاد کند و با شیوه‌های بالا نتوان آن را کاهش داد، پس به سطح فوبیا رسیده است. گاهی فوبیاها با مشکلات خانوادگی ارتباط دارند و برای کاستن آن‌ها، مشاوره ویژه ضروری است. در سایر موارد، فوبیاها خودبه‌خود بدون درمان کاهش می‌یابند.

ترس در کودکان بخاطر مدرسه

ترس از مدرسه یا مدرسه هراسی، اختلالی است که در آن کودک اضطراب شدیدی از خود، هنگام رفتن به مدرسه نشان می‌دهد. به‌صورت کلی علل ترس از مدرسه را می‌توان این‌طور بیان نمود که:

• او ممکن است بخواهد به مدرسه برود ولی از مشکلات عاطفی رنج می‌برد که ریشه در تعاملات خانوادگی دارد.
• مدرسه گریزی که علت آن لذت‌بخش‌تر بودن فعالیت‌های بیرون مدرسه است در این حالت کودک مدرسه را دوست ندارد و اغلب بدون اجازه والدین از مدرسه غیبت می‌کند.

دلایل مدرسه هراسی در کودکان

• از بودن در کنار سایر کودکان احساس ناامنی می‌کنند.
• نگران سلامتی پدر و مادر خود هستند.
• از حضور در کلاس و مدرسه دچار سردرد، سرگیجه و تهوع می‌شوند.
• از چهره‌ی معلم خود می‌ترسند.
• از رفتارها و پرخاشگری‌های سایر دانش آموزان وحشت دارند.
• از تنها ماندن در خانه پس از بازگشت از مدرسه می‌ترسند.

مراحل ترس مدرسه‌ای در کودکان

• مرحله اول: اضطراب جدایی از والدین
• مرحله دوم: امتناع از مدرسه رفتن
• مرحله سوم: ناراحتی‌ها و آشفتگی‌های جسمانی
• مرحله چهارم: احساس درد، سرگیجه و حالت تهوع.

عوامل مؤثر در مدرسه هراسی کودکان

دو عامل مهم در مدرسه هراسی کودکان وجود دارد که در ادامه به آن‌ها اشاره می‌کنیم:

عامل خانواده

• حمایت‌های افراطی و بیش‌ازاندازه والدین، موجب واکنش‌های منفی کودک نسبت به مدرسه می‌شود و او را از درس و آموزگار دور می‌کند.
• سخت‌گیری و انتظارات خارج از توان کودک، موجب ترس و اضطراب او از مدرسه رفتن می‌شود.
• دلگرمی‌ها و بازی‌های بسیاری که کودک در خانه دارد، موجب دوست‌نداشتن محیط مدرسه می‌شود.
• مشاجره و درگیری‌های والدین که کودک را نگران و آشفته می‌کند.
• جدایی والدین و به‌ویژه مادر که کودک بسیار به او وابسته است.

• تولد فرزندی دیگر در خانواده که موجب احساس ناکامی، محرومیت و سرخوردگی کودک در خانواده می‌شود.
• عادت به تمارض و خود را به بیماری زدن و به دنبال آن بدرفتاری و لجاجت که وضع کودک را کاملاً تغییر می‌دهد.
• عشق و علاقه زیاد به اسباب‌بازی‌هایش در خانه.
• عدم تشویق والدین برای درس خواندن و پیشرفت کودک.
• تنبلی و تن‌پروری که کودک را از تلاش و تکاپو برای یادگیری بازمی‌دارد.

عامل مدرسه‌ای

• انتظارات و خواسته‌هایی فراتر از توان یک کودک از طرف آموزگاران و مربیان مدرسه که ناخواسته منجر به بروز ترس‌ها و تنش‌هایی در کودکان می‌شود و به دنبال آن بدرفتاری، پرخاشگری و لجاجت‌ها شروع می‌شود.
• عدم آشنایی کودک با محیط و فضای آموزشی مدرسه (مانند کلاس، سالن، راهروها، دستشویی‌ها و غیره).
• عدم آشنایی کودک با آموزگار، معاون، مدیر، خدمتگزار و غیره.
• عدم آشنایی کودک با سایر هم‌کلاسی‌ها.
• ترس از اتاق‌ها و فضاهای ناشناخته‌ی مدرسه.

• ترس از آموزگار، به لحاظ رفتاری که با او داشته است.
• ترس از دور شدن از خانه.
• نگران والدین یا اعضای خانواده بودن.
• از دیر رسیدن به مدرسه می‌ترسد.
• دانش‌آموزی در مدرسه، موجب ترس او شده باشد.
• ترس از آوردن نمره پایین.
• در یادگیری درس یا دروس مختلف مشکل دارد.

راهکارهای خانواده برای مقابله با ترس در کودکان در مدرسه

• وضعیت آهن و روی و دیگر مواد موردنیاز بدن فرزند خود را بررسی کنید. (کمبود آهن یکی از عوامل ایجاد استرس است.)
• به فعالیت‌های کودکان علاقه نشان دهید.
• شرایطی را فراهم آورید که کودک بتواند مشکل خود را بدون هیچ خجالت و ترسی بیان کند.
• در او اعتمادبه‌نفس و جرئت برای حل مشکل را پرورش دهید.
• بر این مطلب تأکید کنید که نمره کم تو موجب ناراحتی ما نمی‌شود و می‌توانی با کمی تلاش و جدیت موفق شوی.

• داستان‌های سازنده از زندگی خود و اعضای دیگر خانواده در مورد غلبه بر ترس را برای او بیان کنید.
• کودک را برای رفتن به مدرسه و مقابله با اضطراب خود تشویق کنید.
• موفقیت‌هایی که کودک در مدرسه کسب می‌کند را بزرگ جلوه دهید.
• رفتارهای شایسته کودک از مدرسه رفتن و این‌که توانسته بر خود مسلط باشد و چند روز بدون واهمه به مدرسه برود را تمجید کنید.
• مزایای بازی‌های مدرسه‌ای، دوستان و هم‌کلاسی‌ها، مزایای درس خواندن و غیره را برای کودک بیان کنید.
• از کودک در حضور آموزگار او تعریف و تمجید کنید.
• ارتباط خانه و مدرسه را افزایش دهید.

راهکارهای معلمان برای مقابله با ترس در کودکان در مدرسه

• ایجاد محیطی مساعد برای پرورش کودکان و نوجوانان از طریق تعامل اجتماعی بیشتر.
• بررسی وضعیت هوشی دانش‌آموز و رفع اختلالات یادگیری.
• عدم انتقاد، بهانه‌جویی و حرف نیش‌دار از طرف معلمان.
• اطمینان دادن به دانش‌آموز به لحاظ دارا بودن هوش و ذکاوت.
• فروبردن خشم به هنگام عصبانی شدن.
• پرهیز از بد و بی‌راه گفتن، حمله به شخصیت دانش‌آموز و سروصدا راه انداختن.
• پرهیز از بدخویی و رفتار تند.
• تشویق و تقدیر از تلاش و کوشش دانش‌آموز و نه وجود و شخصیت او.
• حمایت‌های مثبت و داشتن روابط کیفی بالا با دانش‌آموزان.
• عدم تنبیه و طرد دانش‌آموز در کلاس.

• پذیرش کودک و استقبال از حضور او در مدرسه.
• ابراز محبت کردن به کودک و نشان دادن نرمش و ملایمت به او.
• سهل و آسان جلوه دادن ضوابط و مقررات مدرسه.
• کمک و راهنمایی کودک در حل مسائل و مشکلات درسی او.
• تشویق کودک به تماشای بازی کودکان دیگر.
• شاد نگه‌داشتن محیط کلاس و مدرسه از طریق بازخوردهای خوب، داستان‌گویی، نمایش و غیره.
• کاستن از عوامل اضطراب‌آور در مدرسه مثل تنبیه، توبیخ و سرزنش.
• توجه کردن به صحبت‌ها، مسائل و مشکلاتی که کودک مطرح می‌کند.
• جایزه دادن به کودک و تشویق او که خود زمینه‌ساز علاقه‌مندی او به مدرسه می‌شود.
• دادن مسئولیت‌های ساده به دانش‌آموز.
• آسان‌گیری به دانش‌آموز و نادیده گرفتن خطاهای او به‌ویژه در سال نخست ورود به مدرسه.

اطلاعات بیشتر

جهت کسب اطلاعات بیشتر در مورد مقابله با ترس در کودکان می‌توانید به ویکی‌پدیا مراجعه نمایید.

شما می‌توانید با مطالعه‌ی تقویت حافظه‌ی کودکان اطلاعات لازم را در این زمینه بیاموزید.

منبع: کتاب بچه‌های رنگارنگ تألیف: ابوالفضل آزادنیا، افسر خلیلی، محمدحسن رادمنش، سمیه سلطانی